premiere

Dan valt het stil. De periode van intensieve inspanningen, reizen, avonturen, samenwerken en aandacht is voorbij. Iedereen gaat weer verder met hun leven, nieuwe producties, andere uitdagingen. De postproductie periode van Bardsongs is op de achtergrond afgerond en we staan aan de vooravond van de premiere die plaats heeft op 1 juni 2010. Op Facebook is er een pagina in het leven geroepen, de posters zijn gedrukt en de meeste hindernissen zijn nu wel zo'n beetje genomen.
Met een aantal Indiaase medewerkers is in mindere of meerdere mate contact onderhouden. Zo weet ik dat Mukul en Kawal werken aan een serie voor History Channel in Shimla. Stanzin is in Frankrijk aan het werk met een Lakdakh - Frans uitwisselings programma, Harendrapal verhuurt tenten aan toeristen in Rajasthan en Digambar doet de art direction van diverse commercials in Mumbai.
Wat de Nederlanders betreft, ik hoop iedereen te zien op 1 juni 2010 en het kan zo maar zijn dat we weer eens samenwerken. Ergens, ooit. Hierbij kan ik nu ook definitief deze blog als gedaan beschouwen. Het was een aangenaam verpozen en wie weet kan deze nog eens als naslagwerk worden gebruikt. Voor verdere informatie over Bardsongs, de film kan vanaf nu de facebook pagina worden geraadpleegd.

(zie rechts Bardsongs badge)

zoek de verschillen - crew Ladakh & Jodhpur

Dag allemaal, Dank, Thanks, Juley.
OM MA NI PAD ME HUM

het memoreren is begonnen. Of is het mijmeren?

Het draaien voor project Bardsongs in India is voorbij. Het memoreren is begonnen en de dagelijkse (later wekelijkse) omschrijvingen van filmen in India zijn opgehouden. Afgezien van enkele (eventuele) terugblikken. goedmakingen op te snel gevelde oordelen, van een paar sentimenten, beeldverhalen, achteraf bekeken recht of onrecht, een korte gedachte over gemiste en genomen kansen zal ook deze blog spoedig een gezond einde sterven. Ik herinner me een discussie die we onderweg ergens hebben gevoerd..Wat weegt zwaarder...een goed begin of een goed einde van een film of een verhaal, mocht je moeten kiezen (wat bij een echt goede vertelling natuurlijk nooit het geval zou moeten zijn)
Het schrijven van deze blog was een onvoorbereide impuls, heeft mij zin gegeven op goede en minder goede momenten. De reacties waren motiverend. Niet ieder project waarbij ik betrokken ben nodigt uit tot het schrijven van een blog. In dit geval waren het de locaties en de culturele verschillen én gelijkenissen en natuurlijk de samenwerking de inspiratiebron. Over 'universele waarden' (de basis gedachte van project Bardsongs) kunnen we nog wel wat bomen opzetten. Ooit misschien... en elders. Vooral was het denk ik mijn persoonlijk relaas binnen het kader van mijn werk,
Ik ben echter nooit goed geweest in 'eindes'. Ook niet in eindconclusies...daar is het leven veel te divers en veranderlijk voor. Het huis waarin ik woon is opgebouwd uit zwerfkeien. Hier zeggen ze dat iedere steen zeven kanten heeft, je om een goed huis te bouwen de stenen stuk voor stuk in je hand moet wegen en je zo de juiste kant moet kiezen om hem op de voorgaande steen te plaatsen. Dit huis heeft nergens rechte hoeken, organische bouw... maar staat er al 150 jaar. Zo oud wil ik ook wel worden. Als ik dan als ruine moet eindigen is het ook goed, tenzij iemand mij herondekt en me nieuw leven inblaast...? Nou ja, dat over eindes in het algemeen. Niet alles is wat het lijkt. Dat is een open deur en dus ook geen goed eind. Al goed.

Top vliegen

De mooiste vlucht ooit, vlak over de grillige, ogenschijnlijk binnenste buiten gekeerde aarde. Delhi is druilerig, benauwd, vochtig en op het vliegveld onmiddelijk Indiaas opdringerig. We sluiten ons op in het Habitat Centrum en drinken twee flessen Indiaase champagne bij de lunch.

Dag Ladakh, tot ziens

Er is altijd een schimmige leegte na een productie. Deze leegte is echter nooit echt leeg. Het is een soort zwemmen tegen de stroom in. Nog één nacht voor vertrek, nog een halve dag voor vertrek en nu nog een paar uur voor vertrek.
Het betalen van de crew, administratie van datzelfde, ontakelen van het kantoor, oneigenlijke verplichtingen en nabeschouwingen onder het genot van whiskey en bier. Het afscheid toont zich in vele gedaanten.
Tientallen witte geluk-wens shawls, overgewicht door ontvangen en weg te geven cadeaus, overtollige filmrollen en mappen vol bonnen en declaraties. 7 weken Ladakh in de koffers.
Kawal en Sal zijn in Mumbai voor het ontwikkelen en scannen van het materiaal. Vanmiddag ontvingen we de melding dat alles goed is gegaan. We zullen ze morgen in Delhi weerzien.
Het resterende budget wat op de productie rekening van de State Bank of India staat zorgt voor problemen omdat het minder logisch is dan het lijkt om dit bedrag terug naar Nederland te krijgen. Een bron van zorg voor Sander, temeer omdat het om een substantieel bedrag gaat. Ik heb alles afgerond, de administratie is gedaan. Het is me gelukt. Tot in Delhi!

nog meer nieuwe vrienden

Mukul, Kawal, Digambar waren er al bij in Jodhpur en eigenlijk daardoor al 'oude vrienden' maar we hebben elkaar beter leren kennen in deze laatste weken en in het geval van Kawal heb ik hem anders leren waarderen dan in Jodhpur het geval was. Al met al hebben we drie maanden met elkaar doorgebracht, op elkaars lip, als buren, als collegé, als samenzweerders.
Digambar is een mirakel. Ook hier heeft hij alles, als in een handomdraai, samen met Dawa en zijn assistent uit Mumbai voor elkaar gekregen. Daarnaast was Digambar op de set ook nog eens de animal handler en in Likir de organisator van het beste feestje tijdens deze productie. En een motor liefhebber bleek hij ook nog te zijn, nadat ik een paar keer opperde dat ik wel een motor wilde huren kwam hij mij op een avond uit het kantoor halen voor een rit op een geleende motorfiets waarna ik dus daadwerkelijk één ben gaan huren. De Royal Enfield hebben we gedeeld, ik een beetje meer dan hij...
Mukul heeft opnieuw niet opgegeven, we hebben gelachen, soms wat gemopperd op de onduidelijke shotlijst maar alles is goedgekomen en Mukul heeft iedere dag na draaien iedereen voorzien van een callsheet en op de set zo goed als mogelijk de boel bij elkaar gehouden. Van mij krijgt hij een bonus in de vorm van een hotelnacht met zijn vrouw waarmee hij nog een paar dagen in Ladakh door brengt.
En Kawal, ja... dat is Zabbo, de man 'Lost in Ladakh" en tegelijk mijn humble servant. Hij heeft weer alles van buiten Ladakh geregeld en verder de productie administratie met mij gedaan. Veel uren, dagen, weken, lunches en diners samen doorgebracht. Tot het cadeautjes voor het thuisfront kopen aan toe. Als ik onze korte film aan het monteren ben zal ik nog meer tijd met hem besteden. Met Kawal als Zabbo dan.
Angdus is van hier, hij maakt de making off over Bardsongs. Zeer integer, bescheiden en onzichtbaar aanwezig. Hij vind het prachtig dat we hier een film maken met Ladakhse acteurs, met hun cultuur en met mensen van hier. Een man met hart en ziel.
Verder zijn er nog Dawa, Dechen, Dadul, Tsering, Rigzin en de alle zeer behulpzame en vriendelijke chauffeurs, cateraars, acteurs, assistenten en dorpelingen. Allemaal nieuwe vrienden. Dat is veel afscheid de komende dagen.

nieuwe vrienden

Eind van de middag kregen we een berichtje van Mukul dat ze zijn 'gewrapt'. De laatste shots zijn gemaakt. De draaiperiode is ten einde. Morgen ochtend vertrekken ze uit Lamayuru en verwachten hier rond het middaguur aan te komen. Dan begint het grote afscheid, de volgende ochtend al vertrekt de Delhi en Mumbai crew. Sal en Kawal gaan met het exposed materiaal naar het lab in Mumbai om te ontwikkelen en te scannen. Samen met de locale productie blijven Sander, Joost, Ludo, Dirk Jan en ik achter tot 30 augustus, vroege ochtend. We vliegen naar Delhi om van daar s'nachts door te vliegen naar Amsterdam.
Nog net op tijd om een paar mensen voor te stellen. Stanzin was de motor van de locale productie. Hij is zelf filmmaker en heeft onze productie zeer zielvol begeleid. Stanzin is een bijzonder mens, met een enorme positieve energie en hart voor wat hij doet. Zijn vriendelijkheid en bescheiden aanpak is bewonderenswaardig. Voor hem was het een rijke ervaring en hij is dan ook oprecht blij met wat hij hieruit voor zijn verdere plannen kan gebruiken. Tussen de bedrijven door bespraken wij culturen, levens, gelijkenissen en verschillen. En films, muziek en verhalen natuurlijk.

Lamayuru - Moonland

Als je ergens aankomt, en een gerespecteerde gast bent krijg je een witte welkomst sjaal omgehangen. Waneer je tijdens je verblijf tot een zeer gerespecteerde gast bent verworden krijg je bij vertrek een extra lange witte sjaal en een buiging en een handdruk met beide handen. Deze eer kreeg ik gister in Lamayuru. Vooral de lange variant van de sjaal moet je bewaren, ergens ophangen in huis, vertelde Stanzin mij. Het is een wens voor geluk in je verdere leven. Ik heb er inmiddels een hele serie van.
Lamayuru is onaangeroerd, er liggen 81 kloosters rondom. Het heeft een wat verlaten sfeer. Er zijn beperkte faciliteiten en in de zomer is er slechts een paar uur electiciteit per dag. In de winter is het afgesloten van de buitenwereld, is er geen elektra en zijn mensen aangewezen op de voorraden die ze in de zomer hebben aangelegd.
Het geldt overigens voor heel Ladakh dat het leven in de winter zeer primitief is en vanaf december zijn er slechts enkele vluchten die er in slagen het vliegveld van Leh te bereiken. Toch houden de Ladakhi van de winter, ze hoeven niets, ze zijn op elkaar aangewezen, genieten van de lokale chang, studeren, doen aan introspectie en doen het hoogst noodzakelijke buitenwerk. Er zijn geen toeristen en er zijn dus geen zaken te doen. Alles is in diepe rust. Vrede.
Wij zijn hier op het randje voor de herfst, vanuit Leh zien we in de verte donkere wolken en het schijnt daar, iets hoger gelegen, al te hebben gesneeuwd. Het is de richting waar de crew vandaag voor het laatst draait. We kunnen ze niet bereiken. Morgen weten we meer.

Bij de bank verliep alles ordelijk. ze kennen me nu daar. Met een gerecycelde rijstzaktas met rits en een stapel cheques meld ik me eerst bij de kas. Daar checken ze het saldo en zetten ze een aantekening en een stempel op de cheques. Ik sta niet aan de andere kant van het loket maar zit in het kamertje van het loket, naast de loket bediende bij de geld tel machine. Ik loop dus eigenlijk zo de kas binnen. Ik hoef me niet te identificeren en ik krijg voorrang op de mensen die wel aan de andere kant van het loket staan. Op één cheque kan ik 200.000 rupees opnemen, dat heet hier 2 lakhs (eerst dacht ik steeds dat ze het over two legs hadden) dus vandaag bracht ik er tien.
Met de gestempelde cheques ga ik vervolgens naar de andere kant van de bank, ook weer door de onbewaakte poortjes van het personeel heen en vervoeg me bij een dame die de cross check doet. Dat duurt dan even en we praten wat over het leven hier. Ze vertelt me over een Amerikaan die hier 23 jaar geleden de eerste documentaire kwam maken en dat haar man bevriend met hem raakte. Het was hier toen nog geheel gesloten. Ik ga proberen deze film te achterhalen.
Na de cross check kan ik weer terug naar de kas en vul ik mijn rijst zak tas vol met rupees, twee miljoen. Kawal is mijn body guard en al die rupees ga ik morgen tellen en in de verschillende enveloppen stoppen.

Terug in Leh

Terug gekeerd uit het woeste. Vooruit gereisd op de crew die vandaag de laatste draaidag hebben rondom Lamayuru. Omdat ik de betalingen gereed moet maken en de administratie moet afronden ben ik terug in mijn aloude hotelkamer op het dak van Hotel Dragon in Leh. Welcome home Mem, werd ik verwelkomt. Een rum met cola en dezelfde vettige pakora's.
9 dagen geleden zou ik vertrekken met chauffeur en Kawal om me bij de rest van de crew te voegen. Na mijn laatste haastige bericht echter ben ik in plaats daarvan een Royal Enfield en een helm gaan huren en ben ik over bergen en door dalen naar de plaats van bestemming gereden. Omdat ik niet altijd op de set aanwezig ben vanwege de saaie maar noodzakelijke administratieve en papieren-film beslommeringen zag ik mijzelf verstoken van enig contact met binnen en buitenwereld en telefonisch bereik dagenlang opgesloten in een guesthouse zonder elektra. De motor was de oplossing. Onafhankelijk en autonoom. Over de mooiste en meest imposante wegen, over losse stenen en over zand, langs ravijnen van 1500 meter strak naar beneden en met woeste rivieren langszij bereikte ik de rest van de, enigszins verbaasde, crew.
Eerst een paar dagen in Likir en daarna in karavaan door naar Lamayuru. De karavaan bestaat uit de gebruikelijke licht & equipmentwagen, camerawagen, crew auto's, een 12 persoonsbus, een productie wagen, een open truck voor art department, een truck met de Dzo en zijn begeleider, een catering truck en mijn motorfiets. Dat doet overal, ook letterlijk, nogal wat stof opwaaien. In Lamayuru is er alleen elektra tussen 19.00 uur en 23.00 uur en na ons 'luxe leven' in Leh en Likir was dat even wennen. Het draaien ging en verloopt nog steeds op een overzichtelijke en stress-loze manier. Een voorbeeldige draaiperiode zou ik zeggen, ondanks dat er geen vrije dag tussen zit en er dagen zijn dat iedereen door zijn hoeven lijkt te zakken. Het weer heeft ons meegezeten, wat bewolking hier en daar maar de krachtige zon heeft de Europeese haren gebleekt en onze huid, soms iets te veel, gekleurd.
Ik ga zo naar de bank 2 miljoen rupees ophalen, een paar pashmini sjaals kopen om weg te geven en de wrap party organiseren.
Met "lost in Ladakh" gaat het ook goed, behalve een paar sleutel scenes heb ik het meeste kunnen draaien om een coherent geheel te kunnen produceren, denk ik. Natuurlijk is er ook veel geimproviseerd. Ik verwacht een korte film te kunnen editen van zo'n 15 minuten. Een aantal nieuwe vrienden rijker, een paar kilo's lichter, blauwe plekken van de kickstarter, een kist vol filmmateriaal, mappen vol declaraties en ontzettend veel foto's van Het Magnifieke Moonland. Nog een paar dagen.

tijd om te gaan

Helaas, tijd is op. Ik moet gaan. Chauffeur en Kawal zitten al een tijd weg te kwijnen in de hotel tuin. Foto's kunnen niet worden ge-upload. Jammer want er zijn weer een paar mooie exemplaren. Van Dzo's en begeleiders, schooljongens in de woestijn, cameraploeg in zinderende hitte en avondlicht.
Onderweg naar de set waar we ons weer zullen verenigen met de rest van de crew, draaien Kawal en ik nog op de Magnetische berg, waar Zabbo denkt dat hij zijn verstand, zijn portemonnee en zijn geheugen is verloren en zijn kompas dol is gedraaid.
Ik zag even gedag voorlopig. Het zal even duren. De bijbehorende foto's zal ik na terugkomst plaatsen.

ondertussen

Ondertussen ben ik zelf begonnen aan een experiment. Via Mukul heb ik een camera laten overkomen uit Delhi, heb ik een basis scriptje geschreven in twee of drie avonden en ben ik begonnen met de opnames van "Lost in Ladakh". Zabbo (gespeeld door Kawal) is in alle opzichten verdwaald. Hij weet niet goed meer waar hij eigenlijk naar op zoek is en komt een bizarre groep mensen tegen die met een dode en met een levende Dzo rondzeulen.
Natuurlijk moet ik veel improviseren en ben ik beperkt tot draaien op en rond de (bestaande) set of onderweg daar naar toe. Een aantal mensen spelen een rol zonder dat ze het weten. Een paar anticiperen op de scenes die we de set opsturen op momenten dat het kan..Kawal doet dat heel aardig en in ieder geval beleven wij er alvast genoeg lol aan.
Ik verwacht zo'n 10 uren materiaal te draaien.

hello and goodbye

Halverwege de draaidagen alweer. Al dagenlang is er geen internet in Leh en kon ik geen updates over de gang van zaken verzenden. Zondag avond is de crew en cast vertrokken naar de woeste binnenlanden en moest ik achterblijven om bankzaken en dergelijke te regelen. Over een uur volg ik hun en ben ook ik opnieuw verstoken van het wijde wereld web.

Twee dagen gedraaid in het dorpje Nang village met de hele bevolking incluis hun vee en daarna twee dagen in het Hemis klooster met jonge en oude Buddhistische monnikken. Er waren zandverstuivingen en de daarop volgende oogontstekingen in de woestijnbergen en nu dus richting Lamayuru.
Een miljoen rupees in een ijzeren kistje en nog wat productie spullen op het imperial van de auto en ik ben zo weg. Het zal weer even duren eer ik onze avonturen en dagelijkse beslommeringen kan publiceren.

Het draaien gaat goed, rustig en zonder al te veel gedoe. Ladakh heeft iets rustgevends en de mensen zijn vriendelijk en beschaafder dan de Indiers uit Jodhpur...en dat schijnt ook zijn weerslag op de crew te hebben. De sfeer is goed. Het scheelt natuurlijk ook dat we niet in een hectische omgeving draaien. Het is ruimte, rust en natuurschoon.
Door het zuurstof tekort, vooral op bewolkte dagen, en straffe wind en zon is het fysiek zwaar. Op de callsheets vermelden we iedere dag dat wat er ook gebeurt er niet gerend mag worden. Blijf rustig, zorg dat je niet buiten adem raakt. De set dokter heeft het druk met kleine ongemakken.

Urvashi, de costume designer, is door Sander een paar dagen geleden ontslagen. De cultuur verschillen speelden ons parten. Urvashi komt van een 'hoge' kaste en is gewend orders uit te delen. Wanneer dat gedrag boven een acceptabel gemiddelde uit komt irriteert dit zowel de Nederlanders als de Ladakhi mensen die in dat opzicht echt anders in het leven staan als de Indiers van de andere bergzijde.
Ladakh is sinds een aantal jaar behoorlijk toeristisch. Van diverse locale mensen heb ik al gehoord dat ze liever buitenlanders dan vakantie vierende Indiers op bezoek hebben hier. Ze hebben de naam onbeschoft en luidruchtig te zijn, geen respect te kunnen tonen en zich vooral als koningen te laten bedienen. Rijke en middenstand Indiers op vakantie zijn aldus niet populair hier. Hoe is het dan met Indiaase filmcrew..

Tijdens de recce (locatiebezoek) waren we in Nang village en kregen we, heel vriendelijk en gastvrij, thee aangeboden. Urvashi weigerde deze thee en bestelde een andere, speciale, thee. De boter yak thee.
Dit werd speciaal voor haar gemaakt maar vervolgens beviel haar dit toch niet en liet ze het onaangeroerd staan. In het hotel worden er voortdurend waren retour gestuurd naar de keuken en speciale orders aan de orde van de dag.
Dit zijn kleine voorbeelden, zo ging het door met kleine en grotere incidenten en het werd Sander te gortig toen de hoofdrolspeler er duidelijk last van kreeg en Urvashi haar eigen assistent de tranen in de ogen stond. Ladakhi's zijn trots, en op hun cultuur heeft het kaste systeem geen vat gekregen. Urvashi is naar huis en haar assistent doet de wardrobe op de set.
Of Urvashi er iets aan kan doen vraag ik me af. Het is aangeboren. Had ze eerst een waarschuwing moeten hebben?

tussen beeld

onderweg naar het klooster

Nog één dag voor draaien. Vandaag de 'technical recce' gehad voor de eerste 4 dagen. In het dorpje waar onze Sonam en zijn dochter 'wonen' en het klooster waar ze onderweg langskomen. De berg die ik bij dit bericht mee stuur is onderweg naar het klooster. Bij nadere beschouwing zie je dat er een huisje op deze helling staat. Een uitgebreider verslag van het bezoek aan het klooster en de laatste dag voor draaien volgt.

de dode Dzo

En dan natuurlijk de Dzo die gedragen gaat worden. Vader en dochter worden geadviseerd om de Dzo te dragen opdat het dier geen vet en dus geen waarde verliest.
Dat kostte wat hoofdbrekens en een bijna dreiging van een slachting maar bij Lamayuru is een oude, bijna vergane, opgezette Dzo gevonden in de tuin van een Guesthouse. Eigenlijk is het een yak maar daar hebben we Digambar voor. Om de levende en de dode Dzo op elkaar te laten lijken. En een klagelijk geluid van een Dzo die het niet leuk vindt om aan zijn poten op een stok te hangen kan in de post productie wel worden gemaakt. Hier mag de film even een sprookje zijn want realistisch is het niet zo'n gewicht te dragen. De dode Dzo weegt niets. Hij is hol van binnen.

De levende Dzo

OP bezoek bij de dzo. Uit zijn vrije leven in de bergen gerukt om de vreemdste capriolen uit te halen voor die leipe Hollanders die de klok hebben horen luiden maar niet weten waar de klepel hangt. Deze Dzo moet nu leren een volgeladen kar te trekken, twee mensen op de rug te dragen, met een vrachtwagen van de ene plek naar de andere te reizen, liggend in een open kar gefilmd te worden, en te doen wat een regisseur van hem wil.
De eerste test met de kar verliep nog niet zo goed, het dier zakte door zijn voorpoten door de zware last in zijn nek. Nu worden er 'belts' gemaakt zodat het gewicht verdeeld kan worden over nek en rug. En, verzekerden ze mij, na enige oefening zal het zeker beter gaan. Ik heb Digambar bijna gesmeekt om een kar met 4 wielen te maken zodat de Dzo geen gewicht heeft te dragen, alleen maar te trekken. Ik geloof dat men mij nogal weekhartig vond. De volgende dag zal er weer getraind worden. Ik moet het nog even aanzien, ben ik bang.
Waar zijn we mee bezig...denk ik de laatste tijd wel eens...

Het lijkt misschien of de productie van 'Bardsongs' op de achtergrond is geraakt. Niets is minder waar. De aanvankelijke bedaarde gang van zaken begint nu aardig te zuchten en te steunen en hier en daar te kraken. Even een beknopt overzicht. Natuurlijk zijn daar de verborgen kosten, de corrupte permissie verleners, de onmogelijkheden en de veel te kostbaar uitgevallen details als een opgezette Dzo, gelukkig hebben we iets doods gevonden wat als Dzo door kan gaan na enige aanpassingen. Vader en dochter moeten het geval gaan dragen en omdat zo'n dier nogal groot is en de acteurs nogal klein - dus de opgezette Dzo over de grond zal slepen - zijn er speciale plateau schoenen voor de cast in de maak.....
De levende dzo die verder in het verhaal de kar moet gaan trekken is inmiddels opgespoord. Deze dieren gaan vrij grazen in de bergen als ze niet nodig zijn en dat kan wel even duren tot deze weer gevonden zijn. Digambar heeft een Dzo kar gebouwd en overmorgen zal er een proefrit plaatsvinden.
In het script zat ook een paard en wagen maar ook paarden trekken hier traditiegetrouw geen karren maar werken als lastdieren en sinds vandaag is deze scene veranderd in een open vrachtwagentje wat scheelt in enorm gelazer en oponthoud met onwillige dieren. Het komt de scene ook beter uit maar daarover zijn de meningen verdeeld.
-We komen er onderling maar steeds niet uit wanneer het een sprookje mag zijn en wanneer het realistisch moet zijn. Dit hangt maar steeds van de situatie en de te maken keuze af, wat ik nogal willekeurig vindt-.
Kodak is precies als eerder in Rajasthan roet in het eten aan het gooien door niet te leveren wat er is besteld met alle transport - en hoge kosten- gevolgen vandien. Morgen komt de camera uit Mumbai aan en de lichtmannen, deze keer zonder licht, uit Delhi. We zullen voornamelijk met reflecties werken aangezien 95 % exterieur is en de twee avondscenes maken we met licht wat we lokaal bij elkaar kunnen schrapen. De gevaarlijke rit over de Tanglang la pas laten we de lichttruck uit Delhi niet maken.
Sal en Dirk- Jan zijn ook aangekomen en aan het acclimatiseren. In plaats van 13 draaidagen is de periode verdeeld over 17 hele en halve dagen in verband met de afstanden. De muziek in succesvol opgenomen in een studio van een Boeddhistisch meditatie centrum en het script inmiddels in Ladahki vertaald. Veel van de acteurs spreken niet of nauwelijks Engels en sommige zelfs geen Hindi. Een Babylonische filmset. Op kantoor draaien de printers warm en morgen de finale break down vergadering.
Het weer is goed, onbewolkt. Warm.

Soms is de echtheid of waarheidsgetrouwheid der dingen niet zo heel belangrijk. Dat geldt voor sommige film scripts, tenminste als het ook zo bedoeld is (daarover later meer), en ook voor natuurverschijnselen. De herinnering aan mijn mooie magische moment op de magnetische helling werd bruut verstoord door wikipedia en andere internet sources. Het werkelijke bestaan van deze magnetische krachten word daar ten zeerste in twijfel getrokken. Het schijnt bedrog te zijn, optisch bedrog.
Maar is optisch bedrog ook geen mooi natuurverschijnsel? En hoe zit het met legendes, geloofsovertuigingen en allerlei vermeende spirituele krachten? Wat we graag geloven krijgt vanzelf zijn uiterlijke verschijning.
Ik ga nog terug naar de helling, ik neem (metalen) knikkers mee en een waterpas. Hoe dan ook, het was en is wonderlijk. Overigens staat er een manshoog bord op de helling waar gewaarschuwd word voor de magnetische krachten en ook helikopters schijnen de berg te vermijden. Of horen deze verhalen bij het bedrog, de legendarisering? Ik laat de uitslagen van mijn onderzoek weten maar de magnetische helling 30 kilometer van Leh blijft mijn magnetische helling. In ieder geval van die ene zondag middag.

magnetische velden

Sunday afternoon escape.
Mijn blik moest nodig worden verruimd. Zondag middag zag ik mijn kans schoon. Samen met Mukul en Kawal ben ik even de stad uitgeweest. Op de kaart zag ik een driesprong van rivieren, daar wilde ik naar toe. Verderop, de rivier volgend lag een dorpje CHILLING genaamd. Dat zou het eindelijke doel worden. De naam zegt het al. Even aan de oevers tegen de rug van reusachtige hellingen chillen met een fles Godfather, sterk bier en volgens Boeddhistisch gebruik een klokgewijze ronde maken langs de Stupi's.
Onderweg passeerden we een magnetische berg. Het is echt waar, een steigende helling van een berg die je omhoog trekt. En niet zomaar maar met een toenemende snelheid. Aan de voet van die berg zetten we de motor van de auto uit en beleefden de sensatie van geluidloos en gestaag naar boven getrokken te worden. Op de terugweg wilde ik het nogmaals voelen en werden we, nu achterwaarts, wederom de berg opgetrokken. Er zal zeker een verklaring voor zijn maar zonder kennis van zaken, als leek, kan ik dit verschijnsel niet anders dan als magisch omschrijven. Wat een kracht. Wat een machtige natuur. Het valt niet te ontkennen dat het respect voor de aardse krachten hier onmetelijke vormen aan kan nemen.
Bij de driesprong van rivieren nam ik een ander verschijnsel waar, de twee kleuren water die met een nauwkeurige lijn van elkaar gescheiden zijn ondanks de woeste zuigende en kolkende bewegingen. In de winter schijnen de rivieren verstild te zijn. Bevroren, doodstil.
Lands de rivier afzakkend richting Chilling zien we alle vormen grilligheden, glanzende klei, groene rotsen, purper en kristal. We komen ezels en paardjes tegen. Geen enkele Dzo.
Langs de rivier ligt een mani wall. Dat zijn heilige plaatsen die bestaan uit stapels stenen waarin de mantra UM MANI PAD ME HUM staan gegraveerd. Ze zijn gemaakt door mensen die zichzelf moesten verschonen van slechtheid en zonden, zo heb ik begrepen. Sommige van die walls zijn enorm. Ik stel me voor dat iemand wel heel slecht heeft moeten zijn...je zou bijna denken dat zo'n muur een leven lang tijd kost om te maken.
Ik geniet van de rit, en toen was de vrije middag alweer voorbij...Maandag ochtend, de dagen tellen nu af naar de eerste draaidag. Sal en Dirk-Jan zijn aan het acclimatiseren.

het oblomov uitzicht van vandaag

De Dzo

Het verhaal over de Dzo is dit keer het terugkerende thema en onderwerp van grappen en schertsen. Aanvankelijk zou het een Yak zijn maar Yak's zijn nauwelijks tam te krijgen en gekozen is nu voor de Dzo, wat een kruising is tussen een koe en een yak.
In het script vertrekken Vader en dochter naar de "stad" om hun jonge Dzo te verkopen. Onderweg krijgen ze van voorbijgangers steeds andere adviezen over hoe de Dzo in de beste conditie op de markt te krijgen.
Op een gegeven moment zijn ze de Dzo aan het dragen, met de poten gebonden aan een stok. Ondersteboven. Ga daar maar aan staan, zien wij een vader en dochter samen een Dzo dragen? Eventueel als het een baby Dzo betreft maar de tocht naar de stad neemt geen maanden in beslag en even later in het verhaal trekt dezelfde Dzo een kar met een aantal personen en andere vracht. Wat weer onmogelijk door een baby dzo gedaan kan worden.
Sterker nog, ook is er in de Ladakhse geschiedenis helemaal nog nooit één Dzo geweest die voor een kar is gespannen. Maar goed, zelf heb ik daar iets minder moeite mee.
Al met al is de Dzo in het algemeen stof tot nadenken en hilariteit. De meningen zijn verdeeld. Het had niet in het script moeten staan, het hoeft niet persé realistisch te zijn...maar waarom moeten dan alle andere zaken wel zo nodig kloppen met de realiteit? Bijvoorbeeld het (overbodige?)detail dat de vader zijn baard moet laten staan omdat boeddhisten zich niet scheren als ze in de rouw zijn. We zien de vader eens knielen bij een altaartje om zijn overleden vrouw te gedenken.

Ik stel dat de verdediging hinkt op twee benen.
Buiten dat het niet realistisch is is het niet of in ieder geval niet bevredigend realiseerbaar. Nu heeft Sander al een tijd geleden, nog voor onze aankomst, bedacht dat een opgezettte Dzo uitkomst zou bieden.
Dechen en Stanzin hadden toen al zo hun twijfels en nu Digambar er als art director op is gezet ziet ook hij niet de ultieme oplossing. 'The stuffed Dzo' is een soort metafoor geworden voor een slecht en onuitvoerbaar plan. 'Do not Dzo me anymore' een gevleugelde uitspraak.
Het laatste nieuws is dat de enige manier om alle onderdelen van een Dzo te verkrijgen is om er één te slachten en vervolgens met draagbaar materiaal vol te stoppen.
Mijn insziens gaat dat te ver om een matig doordachte scene te visualiseren. Wij hopen op een elegantere oplossing. Misschien zie ik iets verkeerd?

Overigens is het filmverhaal gebaseerd op een oud liedje wat ook mensen soms nog kennen uit hun jeugd. In het oorspronkelijke verhaal is het een ezeltje. Er zijn hier ezels die nauwelijks groter zijn als een grote soort hond...Dat is wel wat anders dan een Dzo.

coming soon: nieuw uitzicht

iedere ochtend maak ik een foto van mijn 'penthouse' uitzicht. Aanvankelijk om mijn "oblomov periode" te benadrukken. Nu mijn isolement ten einde is zal ik ook mijn blik verruimen en foto's plaatsen van Gompas, maniwalls, chortens, stupas en gebedsmolens. Ondertussen is het een geestige boel aan het worden hier, ondanks de drukte horen we soms enorme lachsalvo's over de binnenplaats van het hotel annex werkplaats galmen. We lijken allemaal besmet met de ijle lucht. Licht in het hoofd?

jong en oud

De oude mevrouw (zie ook foto 29-7) is gecast als bejaarde en nogal eigenwijze schoonmoeder. Hier neemt de costume assistent de kleding met haar door.
De mevrouw is 77 jaar en was in Ladakh het allereerste meisje wat naar school mocht gaan. Dat is nu zo'n 70 jaar geleden. Ze is onderwijzeres geworden en heeft ook aan toneel gedaan. Optreden wil ze eigenlijk niet meer omdat ze zichzelf te oud en te lelijk vindt maar in een film spelen heeft ze nog nooit gedaan en daarvoor maakt ze een uitzondering. Ze zal met ons 4 dagen lang rondtrekken door het land, haar land.

het weer

Stel dat alles inderdaad goed blijft lopen, er geen grote rampen of onenigheden plaatsvinden en alles op tijd klaar is voor draaien?
Aanvankelijk zouden we in juni-juli draaien. Dat is hoogzomer in Ladakh, strakblauwe luchten en sterke contrasten en lijnen. Het is nu augustus. 10 augustus onze eerste draaidag. De zomer loopt op zijn eind. Het is weliswaar niet koud maar het is bewolkt en grijs. Soms breekt ineens de lucht helemaal open en zetten de UV stralen zich genadeloos op je huid. Volgens Stanzin kan het ook flink gaan regenen. Zal dat dan deze keer onze vijand zijn? We draaien 95 % exterieur dus van een schaduw planning is geen sprake. Mooie wolken zijn niet lelijk maar grijs is wel grijs en wat onvoorspelbaarheid betreft, het is nog niet zo eenvoudig voor de continuiteit.

Niet om negatief te zijn maar tijdens de break down vergadering van vanmiddag hebben we toch maar om voorzorgsmaatregelen gevraagd zoals portable plastic afdakjes en paraplui's. De handige 'easy ups' die wij hiervoor gebruiken bestaan hier niet en er zal één met bamboe en zeil worden gefabriceerd.

work in progress

Op iedere verdieping van ons guesthouse-hotel gonst het van bedrijvigheid. Urvashi bekijkt de meegebrachte kostuums van de cast. Sander bespreekt zijn script met de vertalers, Joost verzamelt alle gegevens van medewerkers, Digambar broedt op een opgezette Dzo. In de tuin ijsbeert Stanzin met de telefoon aan zijn oor en vanaf het eerste terras klinkt het tokkelinstrument van Adi die met de recording van de muziek is begonnen. De enkele toeristen die in het hotel verblijven kijken hun ogen uit.
Het lijkt of alles zijn vorm begint te krijgen.
Charlie Chaplin was verheugd te constateren dat het oxygen peil in mijn bloed op orde is (de meter zegt 90) en de dosis bloeddrukpillen is gehalveerd. Een helikopter ambulance vliegt over..

Vanaf mijn hoge toren roep ik naar Kawal dat hij Ludo moet bellen die op het punt staat naar Schiphol te vertrekken maar geen gegevens van hem heeft ontvangen over pick-up en hotel in Delhi.
Vanmiddag de eerste break down vergadering. Ik heb het budget onder controle gekregen en 99 % van de overeenkomsten vastgelegd. Alles verloopt gemoedelijk, gecontroleerd en kalm. Het is niet te geloven.